Порекло хришћанства у Србији

Andjela · **Poslato:** 19 Sep 2012, 10:16

Apostoli među Srbima

Geografsko-istorijsko tlo Srbije, viđeno očima kasnog starog veka, predstavlja "sveto tlo" koje je neprekidno, iz veka u vek, gradilo svoju duhovnost.

Veliki župan Stefan Nemanja

Ohridsko-srpska patrijaršija bila je jedno vreme smeštena u Sirmijumu, a prema legendi osnovali su je sveti apostoli Petar, Pavle i Jakov. Prvi patrijarsi su bili Epenet, Andronik i Irinej. Papa Jovan Deseti, koji je živeo u 10. veku, pisao je srpskom županu Mihailu u Zahumlje: "Ko sme i može sumnjati da se crkva u kraljevstvu srbo-hrvatskom ne svrstava u onu koju su još prvi apostoli osnovali i smatra se prvobitnom vasionskom crkvom. Ona je, kao ranu propoved apostolske crkve, s mlekom vere primila, kako su je i Saksonci primili u najnovije vreme, a pod mojim predsedateljstvom blage uspomene na papu Grigorija..."

Druga rimska prestonica

Letopisac Nestor kaže, kao i Jovan Deseti, da su Srbi primili hrišćanstvo od apostola Pavla i Andrije. A Vuk Karadžić navodi epsku narodnu pesmu u kojoj se na jednom mestu kaže: "Do u Srijemu, u to mjesto župno, e se kupe srijemski glavari, na sakupu pred bijelom crkvom, tu dođoše mnogi sveštenici..." U 5. veku, patrijaršija je iz Sirmuijuma preneta u Mitrovicu na Kosovu, a potom je, sve do 535. godine lutala od nemila do nedraga.

Sirmijum je bio jedan od najvećih gradova rimskog carstva, poznat kao njegova druga prestonica. Ovde je umro Marko Aurelije 180. godine i Klaudije Drugi. Tu su rođeni mnogi imperatori poput Maksimijana "Herkula", Proba, 232. godine, Konstansa Drugog 317. godine i Gracijana 359. godine. U Budaliji, nedaleko od Sirmijuma, rođen je imperator Decije. Kod Petocrkvja, rođen je imperator Maksimin. Nemanja, veliki župan Srbije, podiže svoje prve crkvene građevine na temeljima ranohrišćanskih bazilika, i to nimalo slučajno. Tako, u blizini Kuršumlije, na levoj obali Toplice, podiže Bogorodičnu i crkvu svetog Nikole pre nego što će postati jedini gospodar Raške.

Planski širio hrišćanstvo u Srbiji: Nemanjina zadužbina - Bogorodična crkva kod Kuršumlije

Bogorodična crkva je podignuta na temeljima bazilike, a kraj crkve svetog Nikole pronađeni su kasnoantički grobovi iz 4. veka. Ovo nije sticaj okolnosti, nego milenijumska trajnost sakralnog prostora, od kasne antike pa sve do naših dana.

Kako je utvrđeno, čitav ovaj nemanjićki prostor Kuršumlije i njene bliže okoline doživeo je od 6. veka izuzetan procvat u oblasti hrišćanske kultne arhitekture.

Ager današnjeg grada Kuršumlije pripadao je antičkom gradu Nišu, rimskom Naisusu, njegovom jugozapadnom perifernom kraku, pa Kuršumlija, kao poslednji grad rimske provincije Dakije Mediteranije, nije slučajno u antici dobila naziv "na kraju", ili Ad fines.

Razlog ovog, relativno brzog razvoja hrišćanstva i kultne arhitekture, leži u činjenici da je ovuda u doba antike prolazio važan saobraćajno-rudarski put koji je sa obala Jadrana i grada Lesa (Leštane, Ljes, koji se tada nalazio u rimskoj provinciji Prevalis), išao do grada Ulpijane (Lipljan), u rimsku provinciju Dardaniju, preko Niša (koji se u kasnoj antici nalazio u rimskoj provinciji Dakiji Mediteraniji) stigavši do glavnog grada provincije Dakije, Ripenzis Racijarije, što je današnji Arčar. Ovaj važan put, kao jedina veza od obale Jadrana do Dunava, dijagonalno je presecao četiri rimske provincije.

Žrtva paljenica

Etimološko poreklo srpske reči kadionica u vezi je sa grčkom reči thdžos, što znači kaditi, žrtva paljenica. Odgovarajuća reč u latinskom je incesorium, paliti, zapaliti, mada je uvrežena i reč thuribulum, što dolazi od naziva za tamjan, thus.

Razlog ovog, relativno brzog razvoja hrišćanstva i kultne arhitekture, leži u činjenici da je ovuda u doba antike prolazio važan saobraćajno-rudarski put koji je sa obala Jadrana i grada Lesa (Leštane, Ljes, koji se tada nalazio u rimskoj provinciji Prevalis), išao do grada Ulpijane (Lipljan), u rimsku provinciju Dardaniju, preko Niša (koji se u kasnoj antici nalazio u rimskoj provinciji Dakiji Mediteraniji) stigavši do glavnog grada provincije Dakije, Ripenzis Racijarije, što je današnji Arčar. Ovaj važan put, kao jedina veza od obale Jadrana do Dunava, dijagonalno je presecao četiri rimske provincije.

U isti čas, bio je to i veoma važan privredni put koji je rudno blago sa Kosova raznosio širom Rimskog carstva, u čijem središtu je bio prostor, ager današnje Kuršumlije.
Izuzetno važan ranohrišćanski centar bio je i Novigrad, današnji Herceg Novi, nezaobilazna stanica na putu legionara, Via adriatica ili Jadranski put, od Epidaurusa, današnjeg Cavtata, do Scodre, Skadra.

U njegovoj okolini, od rta Oštro pa sve do Krivošija i Subre na Orijenu, na nadmorskoj visini 1680 metara, evidentirano je i snimljeno 89 crkvenih lokaliteta.

Ovi lokaliteti još su u fazi istraživanja. Brojne iskopine nagoveštavaju postojanje svetinja koje su zatrli osvajači ili neumitni zub vremena. Od 16. veka mnogo crkava je obnovljeno, a najveća koncentracija se nalazi na poluostrvu Luštica, u mestu Žanjice. Polovinom 20. veka, u selu Peljevcu, nedaleko od grada Kuršumlije, pronađena je kadionica čije je geografsko poreklo iz Jerusalima.

Carica Bogorodica

Mnoštvo krstova-relikvijara, sirijsko-palestinskog tipa, u svojoj ikonografiji ima sliku Bogorodice, na isti način predstavljene kao i carica Jelena na beogradskom žišku. Ova predstava se kasnije povezuje sa ikonoboračkim carevima i njihovim ratovima sa arapskim osvajačima.

Sveti Petar i Pavle u manastiru Lepavina

Na ovoj relikviji, koju je obradila Mirjana Čorović-Ljubinković, prikazano je šest scena reljefom iz Hristovog žitija: Blagovesti, Rođenje Hristovo, Susret Marije i Jelisavete, Javljanje pastirima, Krštenje i Raspeće. Ove scene ukazuju na blisku vezu kadionice sa liturgijom i onim njenim delom koji se odnosi na katihumene, kandidate za monaški postrig.

Kada bi određeni odeljak bio pročitan, đakon bi, uzevši blagoslov od sveštenika, uzimao kadionicu i, uz molitvu kadila, počinjao da kadi časnu trpezu sa četiri strane: gornji presto, žrtvenik, ikonostas i deo hrama sa soleje.

Posle te, završne radnje, sveštenik govori: "Mir tebi", a odgovor je: "I duhu tvome". Sveštenik je na to kazivao: "Premudrost", i pevala bi se "Aleluja". Tada bi đakon opet počinjao da kadi celu crkvu, označavajući da se "dar Duha svjatago" raširio čitanjem Jevanđelja po svim krajevima sveta.

Patrijaršija na bazilici

Davanje žrtve kađenjem vuče poreklo sa iranske visoravni Lugistan, gde je pronađen ogroman broj kadionica istovetnih sa onima iz Belane i Kostola, u Nubiji i Egiptu, koji su naseljavala plemena Skita sve do 3. veka. Običaj davanja žrtve kađenice opisao je i Herodot u svojoj "Istoriji", nakon što je prisustvovao "svečanostima kandila" u kultnom mestu Egipta Bubastidi, gradini na humu, podignutoj u čast boginje Bubastije, grčke Ligodesme, odnosno sarbske Lužice.

U indirektnoj vezi sa nalazima kadionice - a na teritoriji Srbije pronađeno ih je sedam - nalaz je keramičkog žiška, lojanice, koji je pronađen u temeljima beogradske Patrijaršije, prilikom iskopavanja i pripreme temelja. I patrijaršija je podignuta, kao i Nemanjine crkve i crkve na Kosovu i Metohiji, na temeljima bazilike iz starog veka.

Ovaj običaj ušao je u život hrišćanske crkve najpre na Istoku, gde je korišćen zaodavanje počasti carevima, a kasnije je, iz imperijalne prakse, uveden u liturgijski obred. Zapad je uveo liturgijske radnje sa kađenjem, kao deo mise, tek u 7. veku.

vesti online

G o o g l e

Luna.* · **Poslato:** 19 Sep 2012, 10:29

Borba lava i goluba

Keramički žižak, lojanica klasičnog antičkog oblika, koji je pronađen na tlu beogradske Patrijaršije prilikom iskopavanja i pripreme temelja, na središnjoj rozeti ima shematski prikaz pomoću kojeg je moguće objasniti mnogobrojne arheološke nalaze iz Srbije. To su pre svega krstovi, potom kameni crkveni "nameštaj" i keramičke opeke, koje su pronađene kako na teritoriji Beograda, tako i na prostoru celog srpskog Podunavlja.

Revnosni borac za hrišćanstvo: Sveti Hipolit Rimski na mukama

Arhaična ikonografska predstava na beogradskom žišku, sa ženskom i muškom figurom, sa krstom u ruci i drugima na mandorli, iznad glave, nema sličnog primera u kasnoantičnoj umetnosti od 3. do 7. veka i nije vezana za umetnost potonjih vekova.

Predstava je ukazala na to da je žižak ili lojanica načinjen za jedan određen istorijski trenutak i sasvim precizan datum u vizantijskoj državi. Na njemu su predstavljeni car Konstantin Prvi i carica Jelena, a ova postavka ima paralelu u srednjovekovnom predstavljanju Majke Božje i svetog Đorđa Pobedonosca.

Isusova poruka

Vizantijski carevi su, korak po korak, širili i branili svoje carstvo, stavljajući na relikvijare kultne slike. Ranije je uočeno da je, u tom slučaju, sveti Đorđe prefiguracija Isusa Hristosa, a njegovo opredmećenje je vezano za deo vojničke pobede koju on zadobija božanskom promisli. Da ne bi prikazivali lik Hristosa, carevi su uveli na averse svojih krstova lik svetog Đorđa Pobedonosca, koji je tako postao ne samo jemac vojničke pobede, već i podsećanje na to da samo Hristova božanska priroda može biti spasonosna.

Sveti Đorđe Pebedonosac

Kad se ovo objašnjenje svetog Đorđa sagleda u potpunosti, dolazimo do prvog hrišćanskog cara Konstantina, njegovog krsta i čuvene slovne formulacije "Ovim oruđem krsta pobeđuj", koji je bio vojnička zastava Rimskog i Vizantijskog carstva već od 313. godine.

U Beogradu je otkriven još jedan izuzetno važan ranohrišćanski nalaz. Reč je o timpanonu, koritastom udubljenju u zidu u kome stoji obično kip, ili trouglast, reljefima ukrašen prostor iznad prozora i vrata, u ovom slučaju sa predstavama lavova i krstom. Timpanon je otkriven na beogradskoj tvrđavi Kalemegdan. Na bočnom zidu ulazne kapije iz 14. veka, sa unutrašnje strane, pronađena je spolija iz srednjeg veka.

Spolija je građevinski element, najčešće kameni blok, opeka, stub, kapitel, arhitrav i slično, i zapravo je predmet iz starije građevine uzidan u novu građevinu. Ova spolija je bila u obliku pravougaonog reljefa koji je bio deo timpanona, dimenzija 20 sa 40 cm. Na njemu je predstava sučeljenih lavova i središnjeg, razdelnog krsta, nalik krstu sa Golgote, mesta Hristovog raspeća.

Ovaj tesanik najverovatnije je bio funkcionalni deo oltarne kamene pregrade ranohrišćanske crkve koja se nalazila u blizini, pa je znatno kasnije, u vremenu despota Stefana Lazarevića u 15. veku, uzidana unutar utvrđenja.

Prvi car hrišćana

Car Konstantin Veliki i carica Jelena

Rođeni Nišlija, Konstantin zvani Veliki nasledio je rimski presto od oca Konstancija Flora i poveo velike borbe za utvrđenje carstva.

Pred bitku sa Maksencijem, rimskim tiraninom, Konstantin je imao mnogo sumnje u uspeh, ali mu se, kako kaže legenda, javio blještavi krst na nebu, okićen zvezdama, na kome je stajao natpis:

Ovim pobeđuj! Naredivši da se iskuje krst sličan ovome car je zaista odneo slavnu pobedu nad nadmoćnijim neprijateljem i ušao u Rim.

Potom je ediktom 313. godine označio kraj progona hrišćana, a posle pobede na Bosforu izgradio divnu prestonicu Konstantinopolj, poznat i kao Carigrad koja je sve do turskih osvajanja u 15. veku bila prestonica Vizantije.

Srodnost ove zoomorfne kompozicije pronađena je na prstenju sa natpisom "pax", t.j. paks, sa značenjem mir, koje je nalaženo u grobovima na teritoriji Podunavlja, Kosova i Metohije, Žminja, Lopuške Glavice, Majsa, Pečuja, Golupca i Prčeva. Blizak odnos timpanona sa Kalemegdana i misionarskog prstenja sa lokaliteta Golubac i Prčevo u Srbiji daje pravi smisao baptističkoj formuli, vezanoj za obrede krštenja. U oba slučaja, timpanona i prstenja, imamo sučeljene lavove. Dok se na timpanonu u sredini nalazi krst, kod prstenja se tu nalazi natpis paks.

Hristov monogram na Konstantinovoj zastavi

Da bi se u potpunosti shvatila svrha lavova, krsta i natpisa koji označava mir, trebalo bi uzeti u obzir značajno delo Hipolita Rimskog iz 222-233. godine, Uskršnji kanon kao i Spis o krstu Kvinta Tertulijana. Ukratko, Hipolit zahteva da se kandidati za krštenje, na veliki uskršnji četvrtak, okupaju, poste na uskršnji petak, a na uskršnju subotu da se okupe oko episkopa, da se klečeći mole i da se nad njima počini egzorcizam, isterivanje nečastivih sila. Cela noć se provodi u slušanju i čitanju pouka.

U ponoć, kad nastupi uskršnja nedelja, osvećuje se voda krštenja, ulje blagodarnosti, kao i ulje egzorcizma. Zatim dolazi odricanje od Satane, pomazanje uljem egzorcizma i sam čin krštenja.

Satana, autor greha i neposredni uzrok smrti, u ranom hrišćanstvu je uvek predstavljen u zoomorfnoj hipostazi lava. Sledstveno tome, Satana - lav je sam knez smrti, njen uzrok, razlog Hristovog silaska u Ad na Veliki petak. Njegovim ubistvom, lavljom smrti, omogućava se poništenje Adamovog greha i buduće vaskrsenje, što se domašuje svetom tajnom krštenja. Tertulijan pruža i celokupan smisao čina polaganja ruku, koji je uzrokovao krsnu dogmatsku formulaciju "paks" na misionarskom prstenju.

Srpsko pravilo

Prvi podaci o predmetima iz Gradine na Fruškoj gori sreću se u literaturi sa početka 20. veka (Brunšmid, 1903, 1912), gde se govori o kamenim pločama iskopanim u vinogradima izvesnih Lj. Sedlačeka na lokalitetu Stručica i N. Feketea: "... a kraj oba se nalaze, još i sada, u zemlji, razvaline neke stare crkve ili manastira." Ove ruševine kasniji istraživači R. Veselinović, I. Čanki, Š. Nađ, povezuju sa srednjovekovnim gradom sremskih biskupa, pod nazivom Dumbovo, Dombo, koji je nikao, kao po nekom pravilu koje je vladalo u Srbiji, na starovekovnom lokalitetu.

Prve slike Hristovog krštenja, u 3. i 4. veku na reci Jordan sažeto su predstavljale celokupni obred krštenja. Hrist na tim slikama svojom donjom polovinom tela stoji u vodi krštenja, dok mu sveti Jovan Krstitelj iz male posude patere na glavu izliva pomazujuće ulje. U vrhu scene nalazila se golubica, Sveti duh, kao kruna kompozicije, koja je uvek označavala da je obred "polaganja ruku" okončan i da Sveti duh, golubica, donosi božji mir, paks, i smirenje nebeske srdžbe.

Smrt stare prirode

Ako se uzme u obzir sve do sada rečeno, par sučeljenih lavova na kalemegdanskom timpanonu, kao i na misionarskom prstenju iz Srbije imaju značenje smrti stare ljudske prirode, ukazujući na obred polaganja katihumena u vodu, koji je ključni deo svete tajne krštenja.

Na to upućuje i krst, koji se uzdiže sa brega Isusovog stradanja, Golgote, u sredini kompozicije. Na misionarskom prstenju iz Srbije krst je zamenjen porukom "pax", koja je deo čina polaganja ruku, sakrament potvrde katihumena i znak da je onaj, koji taj prsten nosi, već hrišćanin i da ima udela u Hristosu, uspevši se svim stepenicama inicijacije, kao i Isus Hrist, sin Boga i sin Bogorodice, po ljudskom telu.

Na Srbiju kao zemlju ranog hrišćanstva upućuje i mnoštvo nalazišta na severnim obroncima Fruške gore. Jedan od najznačajnijih, i ne manje zagonetnih je kompleks lokaliteta u selu Rakovac, gde je centar mnogih, prostorno i vremenski povezanih zbivanja, naselje Gradina.

vesti online

Luna.* · **Poslato:** 19 Sep 2012, 10:47

Malo čudo na Balkanu

Postoji nekoliko perioda kada je tlo današnje Srbije bilo u središtu svetskih zbivanja, gde su se stvarale nove ideje i nastajale kulture od prvorazrednog značaja.

OD PREISTORIJE DO RIMSKOG DOBA: Gradina Rakovac, manastir Dumbovo

Na Srbiju kao zemlju ranog hrišćanstva upućuje mnoštvo nalazišta na Fruškoj gori, a jedan od najznačajnih, ali i najzagonetniji je kompleks lokaliteta u selu Rakovac, sa naseljem Gradina. Dosadašnjim iskopavanjima na Gradini je utvrđen preistorijski kulturni sloj, zatim period rimske gradnje, romanička i gotička crkvena arhitektura, a evidentiran je i srednjovekovni period adaptacije manastira u utvrđenje u 14. i 15. veku.

Ravenski krug

Rimski period je, pored pokretnog arheološkog materijala kao što su novac, nakit, posuđe, opeke, utvrđen i ostacima hipokausta neke rimske građevine, koja je, većim delom, izvan gabarita crkve. Dosadašnji radovi omogućavaju da sa dosta sigurnosti izdvojimo ranohrišćanske arhitektonske faze, na koje su ukazali istraživači S. Nedvidek i V. Bunardžić. To su romanička trobrodna bazilika i gotska crkva.

Trobrodna bazilika je crkvena građevina koja se prilično retko sreće na ovom prostoru: apside, pod kojima je nađena i kripta, polukružnog su oblika. Gotska crkva, koja delimično leži i na temeljima romaničke, imala je trostranu apsidu, polukružni završetak antičke bazilike gde je sedeo predsednik suda, i kontrafore. Zapadni delovi crkve su delimično otkopani, ali opšti izgled ukazuje na postojanje pravougaonih kula, prisutnih u obe građevinske faze.

Lokalitet Crkvina

Građevinski materijal je rimski, a zidovi gotske crkve imaju i spolije romaničke kamene plastike, koja je najčešće rađena u kamenu peščaru, krečnjaku i mermeru. Ova preromanička i romanička skulptura, ukrašavana maštovitim dvočlanim i tročlanim prepletima, lozicama i palmetama, najzanimljivija je među nalazima iz Gradine. Fresko slikarstvo je očuvano u manjoj meri, a delimično su sačuvani ostaci nekada oslikane romaničke kripte.

Izuzetno važan lokalitet iz vremena ranog hrišćanstva je i Berevac kod Štrpca, na Kosovu i Metohiji. Tu je pronađena ostava u kojoj je sačuvan crkveni monokandelon, kandilo-svetleće telo, visine pola metra sa posudom za ulje. U apsidalnom prostoru crkve svetog Dimitrija pronađen je i relikvijar, kapsula od srebra, u formi polukružne kalotaste posude, koja je sa spoljašnje strane ukrašena sa sedam reljefnih rozeta, od kojih su, njih šest, prečnika 1,5 cm. Stilska analiza upućuje da je reč o predstavi Bogorodice sa šest apostola. Pandan ovoj kompoziciji, u fresko dekoraciji, nalazi se još samo u Egiptu, u Bavitu, što upućuje na ranohrišćanske veze Srbije i Afrike. Sama crkva svetog Dimitrija, napravljena u doba države kralja Milutina, sagrađena je na temeljima crkvenog objekta nastalog na prelazu 3. u 4. vek.

Manastir Štrpce

Stilska analiza reljefa, na srebrnom relikvijaru iz Berevca, podseća na rad majstora koji su delovali u tzv. ravenskom krugu. Odatle i ime Ravanici, kosovsko-metohijskom hrišćanskom centru, u doba stogodišnje vizantijske vladavine, od vremena cara Teodosija, njegove kćerke Gala Placidije, sinova Honorija i Arkadija, careva Valentijana Trećeg, Teodosija Drugog, Mavrikija. Oni deluju, u kontinuitetu, do vremena velikog ostrogotskog kralja Teodorika Velikog. Ravenski krug je počeo intenzivno da jača i da se širi u 4. veku, pod Teodosijem Prvim, koga je nasledila njegova kćerka. Dolazak Ostrogota tu nije ništa izmenio jer je car Anastazije bio monofizita, a kasnije, vladavinom Justinijana i njegove žene Teodore (527 - 565), Ravena je postala biser i riznica umetnosti zapadnog dela carstva.

Ona je uspela da napravi idealan spoj maloazijske i severnoafričke, ranohrišćanske umetnosti, sa umetnošću Srbije, Galije, Germanije i Trijera. Ta simbioza možda proističe iz duhovnih okvira Milana Amrosija i Jeronima iz Stridona, prevodioca latinske Vulgate, kao što piše R. Petrović u "Kulturnoj istoriji Vizantije". Ovaj deo balkanske Srbije razorili su 482. Ostrogoti, a obe Makedonije i Tesalija su, 517. godine prepuštene pljačkaškom haranju Geta, sve do Termopila i starog Epira. U to vreme se dogodio i strahoviti zemljotres koji je naneo veliku štetu. Zemljotres i pljačka Ostrogota i Geta uticale su da veliki broj ranohrišćanskih umetničkih predmeta i relikvija zauvek nestane sa ovog prostora.

Tajanstveni manastir

Za manastir Dombo, opatiju svetog Đorđa kod Dumbova, znalo se samo toliko da se nalazio negde u Sremu, na obali Dunava, pored Dumbovačkog potoka, gde se nalazi i potez Dumbovo, odnosno breg istog imena. Međutim, istočno od Dumbovačkog potoka, udaljen 2,3 km, u brdu, na potezu Stručica, nalazi se lokalitet Gradina i novopodignuto selo Rakovac. Istraživanja su potvrdila da se baš na tom lokalitetu nalazio manastir.

Starovekovna središta

Pored Gradine, sa crkvom i manastirskim kompleksom, do sada su evidentirani sledeći starovekovni lokaliteti: Crkvina, na potezu od Klisa, zatim seoske ulice, gde je nađena ostava sa ikonicama i nekropola, vodovod, te nekropola s početka nove ere. Jugozapadno od Gradine nađeni su zidovi na kolskom putu. Izuzetno su zanimljivi nalazi iz rimskih nekropola gde su pronađene ostave sa pravougaonim ikonicama svetog Đorđa, medaljoni i frizovi sa životinjskim figurama, što upućuje na sarmatske grobove. Na ikonicama se nalaze tekstovi napisani grčkim jezikom, a njih je rastumačio Franjo Barišić u Zborniku Filozofskog fakulteta u Beogradu 1968. godine.

Sreća i nesreća

Današnja Srbija ima tu sreću (ili nesreću) ne samo da se nalazi u centru Balkanskog poluostrva, nego se prostire i u centru džinovskog geografskog organizma koga nazivamo Podunavljem. A on je samo srce, najvitalniji organ konfluence koju čine četiri glavne arterije tog organizma - reke Sava, Dunav, Tisa i Morava. Samim tim, u kulturnom smislu, narodi koji tu prolaze, dolaze i odlaze, nestaju i nastaju, predodređeni su da imaju bolje uslove za svoje stvaralaštvo nego u nekom drugom kraju sveta. Postoji nekoliko perioda kada smo bili u centru svetskih zbivanja, centru gde su se stvarale nove ideje i nastajale kulture od prvorazrednog značaja.

Na primer, kultura Lepenskog Vira, ili vinčanska, koja će prekrivati teritoriju veću nego bilo koja današnja velesila, prema sadašnjim merilima. Zatim će doći period velikih ličnosti, koje se rađaju na toj teritoriji, od careva Galerija, preko Konstantina do Justinijana. Oni su bili gorostasni kreatori svetske politike i istorije. Na tlu Srbije cveta ranohrišćanska civilizacija i, na kraju, jedno "malo čudo", kako je govorio Dragoslav Srejović, arheolog i akademik, koje se dešavalo u 12. i 13. veku, a to je rađanje moderne srpske države. Ovakav položaj Srbije ima i svoje nepogodnosti: veliki civilizacijski tokovi bili su nasilno presečeni nekoliko puta, kao što su srpska kultura i srpska istorija bile presečene otomanskim osvajanjima, ili, u novije vreme, svetskim i građanskim ratovima.

vesti online

Luna.* · **Poslato:** 20 Sep 2012, 10:03

Kult carice majke

Kako je izgledao svet ranog hrišćanstva u Srbiji, u doba Galerija i Dioklecijana, krajem 3. i početkom 4. veka, kada je jedna civilizacija, antička, upravo zamirala, a rađao se svetski duh hrišćanske epohe? Taj prelomni trenutak direktno je posvedočen spomenicima u Srbiji, najbolje očuvanim u čitavoj Evropi baš na njenoj teritoriji.

PORODILIŠTE HRISTOVE VERE: Antičko nalazište u Šarkamenu

Gamzigrad, Šarkamen, Gradina na Jelici i Niš izdvajaju se svojim značajem zbog lepote i slike koju nam pružaju o ideološkom prevratu iz jedne duhovnosti u drugu, o rađanju današnje hrišćanske civilizacije iz antičkog, paganskog sveta. Reč je o dominantnoj slici, kultu žene, carice majke, široko rasprostranjenom običaju tokom rimskog četvorovlašća, tetrarhije. To je začetak onoga što će karakterisati rano hrišćanstvo u Srbiji i Evropi toga vremena: obožavanje Bogorodice.

Popularnija od Isusa

Bogorodica i danas, po predstavama i poštovanju, nadilazi čak i legendu o Hristu. Po toj legendi je devica Marija, odnosno Bogorodica, jedna od glavnih junakinja. Ova Velika majka, kao i ranije boginja Zob, kasnije srpska Lužica tj. grčka Ligodesma, imala je karakter pozitivne sile. Bilo je to najpre iz političkih razloga, ali postoji tu i rađanje novog pogleda na svet, dolazak novih, harizmatskih ličnosti, u koje će verovati osiromašene mase. Kraj 3. veka karakterističan je i po tome što siromašni dobijaju novu ulogu, a stara elita potpuno nestaje.

No, masama je potreban harizmatski vođa, bilo u liku vladara ili u liku boga. Budući bez porekla, nova elita morala je da stvori svoj legalitet, odnosno opravda svoj položaj i ugled, autoritet! I, hrišćanstvo nudi priču o čudesnom začeću, prema kojoj vladar biva začet od samoga boga. Samim tim, majka, kao ona koja rađa, mora dobiti izuzetne počasti. Ona se uzdiže dobijajući svoj kult, kult carice majke, u okviru carske ideologije. Nalazi iz Šarkamena i Gamzigrada upravo svedoče o kultu carice majke.

Tek od 1994. godine Dragoslav Srejović i Odbor za arheologiju SANU započinju sistematska istraživanja lokaliteta Šarkamen, dolazeći do značajnih nalaza. Najvažniji je, da je Šarkamen carski mauzolej, a ne puka utvrda istočnih granica Rimskog carstva na putu od Aljue (Prahovo) i Talijate (Donji Milanovac) do Dunava, pravcem kojim se transportovalo zlato i srebro, iz borskog i majdanpečkog bazena.

Naisus u ranom srednjem veku

Izgradnja veličanstvenog mauzoleja datirana je između 305. i 311. godine, a od nalaza se, pored podnih mozaika i freski, ističe deo seta zlatnog nakita i votivne pločice, darovi zahvalnosti božanstvu koje se moli za sreću i blagostanje. Ukupno je na svetlo dana izvučeno 38 zlatnih nalaza koji potvrđuju da je u mauzoleju sahranjena ženska osoba. Na jednoj od votivnih pločica čitljiv je samo kraj natpisa: "Minus pius felix augustus". "Minus" može biti deo imena Maksimina Daje ili Galerija. Da li je to Galerije poklonio mauzolej svojoj sestri, majci Maksimina Daje, ili je Daja namenio građevinu svojoj majci, Galerijevoj sestri, trenutno nije toliko bitno. Pronalazak izuzetno lepog i dragocenog nakita potkrepio je priču, raširenu i danas među stanovništvom toga kraja, da je građevina podignuta zbog rimskog cara koji je u njoj živeo, te da su se tu nalazili rudnici zlata i kovnica novca.

BLAGO CARICE MAJKE: Nakit iz šarkamenskog mauzoleja

Obronci planine Deli Jovan, Bor, Majdanpek, kao i cela ta oblast, zaista su i bili za zlato, kao što su Kosmaj, Rudnik i Kopaonik bili za srebro i olovo, neiscrpna nalazišta, riznice. Pomenuti mauzolej je kvadratne osnove, 10,8 x 10,8 m, jako dobro očuvan, rađen od velikih kvadara granita peščara. Velikodostojnica koja je tu sahranjena prethodno je spaljena, van mauzoleja, u ritualu na lomači. Ostaci tela pohranjeni su u mauzoleju. Utvrđenje Šarkamen veoma liči na Gamzigrad. Po obliku kula, položaju i kvalitetu građevina, takođe veoma nalikuje gamzigradskom mauzoleju cara Galerija. Od Gamzigrada, Šarkamen je udaljen 50 km vazdušne linije, severno. Blizu je sela Štubik, na padinama planine Deli Jovan.

Carska palata u Gamzigradu

U oči pada istovetna ambijentalna celina: kao i Gamzigrad, Šarkamen je skriven između brežuljaka, gotovo kao da je namerno zaturen, van glavnih putnih trasa. Razlog te "zaturenosti" je priroda ovih građevina: bili su neka vrsta ranohrišćanskih centara.
Za vreme četvorovlašća u Rimu, na prelazu iz 3. u 4. vek, prostor Srbije je izuzetno značajan. Izuzetno važan centar bio je Niš, grad u kome je rođen i vaspitavan prvi hrišćanski car Konstantin Veliki, koji je, kako navode carevi biografi, "svoj rodni grad veličanstveno ukrasio".

Jedna od velelepnih građevina, čije je istraživanje započeto 1993. godine, bile su monumentalne antičke terme, otkopane ispred tzv. Beogradske kapije. Inače, čitav plato donje niške tvrđave bio je gusto naseljen, sve do poznog srednjeg veka. Raspored i planovi otkrivenih prostorija, uz poznati sistem podnog grejanja na stubićima, hipokaustima, olovnim cevima za dovod i odvod vode, kanalizacijom, potvrdili su da je reč o antičkom kupatilu, termama, čiji su pojedini delovi služili za obred krštavanja, na šta ukazuje "pokretni materijal", koji je otkriven za vreme istraživanja.

Terme su korišćene tokom 3. i 4. veka. Kako je izgledala ova monumentalna građevina? Njen istočni deo, koji je istražen, ukazuje na niz većih prostorija, na čijim podovima su mermerne ploče, počinje širokim ulazima, smeštenim sa južne i istočne strane. Veće prostorije, bez pregradnih zidova, očevidno pripadaju reprezentativnim mestima koja su korišćena kao vežbališta, palestre, i mesta za susrete i razgovore, apoditerium.

Luksuz u kupatilu

Treba imati na umu da su kupatila u rimsko doba bila omiljena sastajališta patricija, kojima su na raspolaganju stajale prostorije za odmor i razonodu, podjednako kao tople kade i bazeni sa hladnom vodom. Dva takva bazena, otkrivena u centralnom delu termi, obložena su mramorom i pločama od raznobojnog skupocenog kamena, u formi mozaika. U arhitektonskoj dekoraciji unutrašnjeg prostora zapaženi su stubovi od belog mermera, arhitravne grede, stubišta, raznobojno prozorsko staklo i niše sa žrtvenicima. Među ostacima niša pronađen je manji žrtvenik bogu Silvanu, Šumenku, koji je prodorom hrišćanstva pretvoren u deo sakralnog prostora koji je služio za obrede krštavanja ranohrišćana.

Germanska škola

Šarkamen je, kao i većinu arheoloških lokaliteta u Srbiji, prvi registrovao austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic. On je krajem 19. veka napravio plan i crteže velike tvrđave, da bi potom, sve do 1975. godine lokalitet prekrio zaborav, kao i u prethodnih 16 vekova. Istraživanja nastavljaju Vladimir Kondić, Majkl Verner i Đoko Jovanović, ali ga ne dovršavaju, niti publikuju eventualne rezultate, verovatno jer su oni u suprotnosti sa "dosezima" germanske istorijske škole.

Srbija središte Imperije

U doba rimske tetrarhije, na prelazu u 3. u 4. vek, u Sirmijumu, Romulijani (Gamzigrad) i Naisu rađaju se i stoluju carevi koji vladaju ogromnim evropskim prostorom, od Britanskih ostrva do Male Azije, od Dunava, Rajne i Majne, do severne Afrike. Maksimijan - čuveni Herkul, Konstancije Hlor, Galerije, Licinije i Konstantin, u nekoliko decenija svoje vladavine učinili su Srbiju središtem Imperije, sagradivši u njoj gradove, palate, vile i bezbrojne druge građevine, ravne onima u dotadašnjim centrima antičkog sveta. Neke od njih su nam dobro poznate, druge se tek istražuju, a otkrivaju se i nove.

Vesti online

Luna.* · **Poslato:** 21 Sep 2012, 09:07

Moćni grad na Jelici

Jedan od najvažnijih starovekovnih utvrda u Srbiji podigle su Jazige, a možda Alani ili Anti, koji su bili u službi rimske, pa vizantijske vojske, i imali su pravo da sa sobom vode porodice.

Istražuje se već vek i po: Iskopine stare crkve u gradu koji su za Rimljane podigli varvari

Drugi ranohrišćanski centar Srbije, ne manje važan posle Niša, zatičemo na jednom od visova planine Jelice, sa koga se pruža pogled na dolinu Zapadne Morave, Čačak, rudničke planine i dragačevski kraj gde je bilo, u starom i ranom srednjem veku, smešteno jako crkveno, vojno i političko uporište hriščanske civilizacije. Šezdesetih godina 19. veka Janko Šafarik, pionir srpske arheologije i Feliks Kanic, istraživač rimskih starina i putopisac, zatekli su sačuvane ostatke zidina unutar gradskog bedema i kula. Kanic je sačinio prvu i jedinu skicu Gradine: osnovu utvrđenog kompleksa, temelje građevina i fortifikacioni zid. On je skicu publikovao i tako javnosti skrenuo pažnju na Gradinu kao važan arheološki lokalitet. No, tek je Mihailo Milinković, devedesetih godina 20. veka nastavio istraživanja lokaliteta, ispred čačanskog Narodnog muzeja i tom prilikom je, na koti 846, otkrio baziliku, petu po redu u ovome ranohrišćanskom centru, koji se prostirao na nekoliko hektara.

Odskočna daska

Feliks Kanic

Reč je o arheološkom nalazištu čija kulturna stratiografija seže u period halštata, starijeg gvozdenog doba, datiranog u 8, 7. vek pre nove ere. Ovo navodi na pomisao da su Gradinu podigle Singe, da je ona bila bazna stanica ili "odskočna daska" ka njihovom napredovanju do Save i Dunava. Sledi starovekovni rimski period, snažan i dominantan vizantijski, koji traje sve do 6. veka. Period života i naseljavanja ovog jakog regionalnog centra konstatovan je u 10. i 11. veku, posle hijatusa koji je trajao nekoliko stoleća.

Gradina na Jelici ima elemente fortifikacije koji su tipični za opšti sistem rimskog i ranovizantijskog vojnog graditeljstva od 2. do 4. veka, naročito one karakteristične za period velike obnove gradova i utvrđenja koje je sproveo car Justinijan Prvi, a opisao njegov hroničar Prokopije. U sklopu tih krupnih graditeljskih poduhvata, Gradina je proširena, počevši da zauzima mesto jakog regionalnog centra. Pored tragova fortifikacije na više mesta, u gradu na Jelici je konstatovano mnogo delova građevinskih objekata. Ponegde je reč o delovima stambenih zgrada sa sačuvanom visinom zidova od 2,7 m. Kad posmatramo ranohrišćanske gradove u Srbiji, kao npr. Caričin grad kod Lebana, Gradina na Jelici se izdvaja, pre svega, po velikom broju crkava i jasnoj slici starovekovnog poimanja urbanog: utvrđenja, kule, ulice.

Janko Šafarik

Rečju, naseobinskom strukturom koju je, današnjim rečnikom, ipak teško definisati jer dolazi do mešanja vojne, ruralne i civilne funkcije unutar jednog jedinstvenog centra. Gradina na Jelici stoji kao jedinstven spomenik. Najbliže bazilike, sa ovim otkrivenim na Jelici, a ima ih pet, nalaze se na severu, u Sremskoj Mitrovici i na severozapadu, u Skelanu, Novom Pazaru na jugoistoku i Gamzigradu, na istoku. Zato se i nameće pretpostavka o važnom upravnom regionalnom centru, najverovatnije episkopskom središtu, samim tim i trgovačkom čvorištu civilizacije koja će nestati avarskim upadima, od kojih su oni, krajem 6. i početkom 7. veka, bili kobni za grad na Jelici.

Jelički lokalitet se nalazi na 846 metara nadmorske visine, zahvatajući površinu od nekoliko hektara i na nižim delovima gradine. Uglavnom je pod šumom, što otežava sagledavanje preciznih dimenzija lokaliteta. Delovi grada, obuhvaćeni bedemom, fiksirani su tokom proteklih godina sondažnim iskopavanjima. Probni iskopi, postavljeni uglavnom oko gornjeg grada, ukazuju na relativno gust raspored građevinskih objekata. Na zapadnim padinama, ispod bedema grada, nalazio se areal bazilika i nekropola, od kojih su neke bile unutar grada. Za jednu se sa sigurnošću može reći da je bila "extra muros", van bedema. Označena je kao bazilika B i najudaljenija je od vrha gradine.

Reč je o grobljanskoj bazilici, oko koje je delimično istražena nekropola sa 30 grobova, slobodno ukopanih pokojnika, ali ima i zidanih grobnica. Idući ka vrhu lokaliteta, nailazi se na trobrodu baziliku, a potom i na baziliku D, iz koje, najverovatnije, potiče jedan pronađen relikvijar, 1932. godine. Unutar bedema se nalazila bazilika u donjem gradu (ili, bazilika sa krstionicom), građevina dugačka preko 20 i široka 15 m. Prostorija, u kojoj se krštavalo, imala je piscinu, a zidovi su joj bili ukrašeni živopisom. To je jedinstveni fresko živopis, sačuvan u nekoj bazilici Srbije.

Relikvijar sa Jelice pronađen oko 1930. godine

Gradinu na Jelici najverovatnije su izgradile Jazige, a možda Alani ili Anti. Njihovo prisustvo ne bi trebalo da iznenađuje, s obzirom da su prvo bili angažovani u službi rimske, a potom vizantijske vojske. Poznato je da su imali pravo da sa sobom vode i porodice. Oni su na Gradini složno živeli sa rimskim doseljenicima, o čemu svedoče zajednički grobovi i groblja. Dakle, ratovalo se, ali se i živelo u zajednici, već prema vladajućim političkim odnosima.

Sarmatska plemena

Naime, od 2. veka pokazalo se slabljenje rimske države i u sve većem opadanju broja stanovnika. Slabljenju vojne snage mnogo je doprinela i kuga, zemljotresi ili pokolji stanovništva, poput onog u Meziji, posle pobede cara Galijena nad njegovim suparnikom Ingenuom, 260. godine. Broj stanovnika povećao se, bar za neko vreme, naseljavanjem zarobljenih Sarmata, ali, država nije imala snage na pretek, niti je njen ekonomski sistem bio dovoljan da izvede unutrašnju kolonizaciju, doseljavanjem stanovnika iz drugih provincija. Od vremena Markomanskog rata od 160 do 180. godine, pod carem Markom Aurelijem, defanziva je zamenila ofanzivu.

Rim je pobeđivao, ali nije sticao nove provincije. Na čitavoj liniji, od Regenzburga do Erdelja, počeli su napadati Sarmati, Germani i slobodni Dačani, koji su pustošili pogranične provincije, duboko u njih prodirući. Slovensko pleme Kostoboka, sa Karpata, čiji su kraljevi do tada morali da šalju taoce u Rim, preduzeli su pljačkaški pohod sve do Helade, gde su bili uništeni. Za njima u Srbiju prodiru sarmatska plemena Jaziga i Anta, i to najpre manji pljačkaški odredi, lantrunkuli, koji otimaju stoku i ljude nanoseći štetu blagostanju provincija, ionako stradalih u ratnim vremenima.

Gradine i palanke

U Srbiji, a reč je o prvim vekovima nove ere, zatičemo dva tipa naseobina: gradine i palanke. One se razlikuju po vrsti materijala koji graditelji koriste i načinu fortifikacije. Gradine, a o njima je ovde reč, jesu upravna, vojna i crkvena središta.

Peta bazilika

Tokom iskopavanja od 1995. do 1996, u gornjem gradu Gradine na Jelici, na samom vrhu, otkrivena je i već spomenuta peta bazilika. Dugačka je 20 m, široka 11 m, sa zanimljivom asimetričnom osnovom i dve grobnice, od kojih veća ima banke za odlaganje pokojnika. U pojedinim grobovima pronađene su kopče za pojas, naušnice, priveske, perle i fibule. Uglavnom, to je materijal sarmatskog i romanskog porekla. Dobar deo pronađenog u grobovima, isključivo je sarmatskog porekla. Antropološka obrada ustanovila je prisustvo veštački deformisanih lobanja, što je običaj ekskluzivno vezan za srpska plemena Sarmata.

vesti online

Andjela · **Poslato:** 24 Sep 2012, 09:23

Tajna rimskih klesara

S vremena na vreme, na mesto manjih pljačkaških pohoda koje preduzimaju sarmatska plemena Jaziga i Anta, javljaju se prave invazije. Posledica toga je zauzimanje većih prostora, naseljavanje došljačkog stanovništva, njihovo integrisanje i izgradnja upravnih centara, gradina, poput ove na Jelici. Jazige i Ante od Rima dobijaju ulogu federata i nesmetano se nastanjuju u podunavskim provincijama.

Svetska slava sremskih mučenika: Bacanje četvorice fruškogorskih kamenorezaca u Savu

Ova situacija, u Rimskoj carevini, objašnjava grobne i druge nalaze sarmatskog porekla. Na Gradini se, na primer, jedan pored drugog, nalaze romanski i sarmatski grob. Zajedničko sahranjivanje podrazumeva i zajednički život. Reč je, dakle, o procesu koji konačno u Srbiji konstatuju i istoričari. Taj proces je, u cirkummediteranskim sredinama već uočen i protumačen kao proces akulturacije srpskih plemena u romanskoj sredini, njihovo nastanjivanje i postepeno preuzimanje romanskih običaja i načina življenja. Pri tom, još jedno vreme, zadržavaju se tipični elementi sarmatske nacionalne nošnje: fibule, ogrlice, pojasne kopče, i upravo njih nalazimo na starovekovnim, ranohrišćanskim, lokalitetima Srbije.

CAREVA NAREDBA

Mošti mučenika prenete u Rim

Ranohrišćanska, starovekovna putna trasa kroz Kosovo i Metohiju, do Kačanika, gotovo da i nije proučavana, iako je bila najkraća maršruta koja je povezivala i danas povezuje dva mora, Jadransko i Egejsko. Ona je spajala jadranski grad Lješ (Lišum), Skoplje (Scupi), i, potom na jugu Solun (Thešaloniki). Tako je ova transverzala Lješ-Teranda-Skoplje, povezivala tri rimske provincije: Epir, Dardaniju (Gornju Meziju) i Makedoniju. Ova saobraćajnica je bila spojena sa mnogim lokalnim putevima, paralelnim sa trasom preko Egnacijuma, koji su postavljeni i izgrađeni mnogo severnije od puta Drač-Solun-Carigrad.

Jedan od najvažnijih ranohrišćanskih centara Srbije je i Sirmijum, današnja Sremska Mitrovica, neraskidivo povezana sa progonima hrišćana i mučenikom svetim Dimitrijem. Zahvaljujući praktičnosti rimske uprave, za većinu događaja u Carstvu doznajemo iz zvaničnih sudskih i administrativnih spisa. O događajima vezanim za progone hrišćana, rimski prokuratori i njihovi potčinjeni, su vodili zvanične zapisnike sa sudskih procesa.

Takav je slučaj i sa stradanjem većine sirmijumskih mučenika, uključujući i Dimitrija.
Najveći sirmijumski progon hrišćana dogodio se u prvoj deceniji 3. veka, a jedan anonimni savremenik ih je opisao ovim rečima: "...26. februara 305. godine pogubljena su 72 hrišćanina, 28. i 30. marta 305. g, njih 50, u julu, iste godine 30, a u avgustu 308. g, preko 200 hrišćana". Jedna od najpoznatijih priča o stradanju hrišćanskih mučenika u Sirmijumu je ona o četvorici fruškogorskih kamenorezaca, u zapadnoj Evropi poznata kao Pasio sanctorum ljuatuor coronatorum, sačuvana u mnogobrojnim rukopisima, koji se danas nalaze u Vatikanu, Veroni, Bernu i Minhenu; na ovu temu postoje i drugi spisi, među kojima je i jedan grčki, iz 12. veka.

Rimski mural u Sirmijumu

Legenda kaže da je imperator Dioklecijan imao velike kamenolome na Fruškoj gori koji su za palate, trgove, hramove i druge građevine, u Sirmijumu i širom Srema davali kvalitetan kamen: crveni porfir i jednu vrstu mermera, sličnu mermeru sa Tasosa. U jednom obilasku kamenoloma, dopala mu se jedna vrsta crvenog porfira, pa je naredio da radnici i majstori isklešu kip boga Sunca sa četiri konja i to samo od jednog jedinog monolita. I nadzornici i radnici, njih 627 na broju, našli su se u priličnoj nevolji, jer je bilo teško pronaći tako veliku i bogatu žicu kamena.

Ali, među radnicima su bila i četiri potajna hrišćanina, Klaudije, Kastorije, Simpronijan i Nikostrat kojima se pridružio i mlađi pomoćnik Simplicije. Oni su, uzdajući se u svoju veru, brzo pronašli odgovarajući blok i savršeno i precizno izradili poručeni kip, visok 25 stopa ili 7,5 m. Dioklecijan je bio zadovoljan obavljenim poslom i podelio je radnicima bogate darove. Usput je naredio da se na mestu kamenoloma, tzv. Debelom bregu, sagradi jedan hram i u njega smesti pozlaćeni kip boga Sunca.

Ista grupa dobila je zadatak da izradi kamene stubove i kapitele za hram, školjke za česmu i bazen, ukrašen umetničkim statuama. Kad je car video gotova dela, obradovao se i očaran njihovom lepotom, rekao: "Srećan sam što ste tako vešti, ali zašto niste izradili, kako sam zapovedio, bistu Eskulapa, boga svakog zdravlja?" Uz Eskulapov kip, imperator je naručio i lavove koji bljuju vodu, orlove, jelene i mnoge druge životinje.

Kamenoresci su se dali na posao i za četiri meseca izradili sve, osim Eskulapa. Pred dolazak cara, svi kipovi su bili poređani na jednom polju. Okružen radnicima i nadzornicima, Dioklecijan je uzalud tražio boga zdravlja, a tada su mu nadzornici, već ljubomorni na uspehe hrišćanske grupe, otkrili njihovu tajnu. Isprva je car pokazao veliku blagost, očekujući da će se hrišćani pokoriti njegovim zahtevima, ali je kasnije, iznenađen njihovom upornošću, podstican od nadzornika, naredio da moraju javno prineti žrtvu bogu Sunca, prema starom običaju, ili će biti umoreni teškim mukama.

HRAM ZA MUČENIKE
Kad nisu pomogla nagovaranja, klesari su išibani i zatvoreni u olovne sanduke. Sanduci su bačeni u reku Savu. Kasnije su sirmijumski vernici izvadili sanduke i položili ih u martirijum, deo hrama ili svetog mesta u kome se nalazi grob mučenika za veru a koji se nalazio na tadašnjoj adi Karbonariji. Sada je to lokalitet Širingrada, u Mačvanskoj Mitrovici. Njihove svete mošti preneo je u 6. veku sirmijumski episkop Sebastijan i položio ih u hram, posebno za njih izgrađen na Labikanovom putu u Rimu. Ovaj hram i danas postoji. Zove se Basilica ljuatro coronati, a u dobro očuvanoj kripti vidljivi su sarkofazi u kojima počivaju mučenici.

Sremci štite masone

U srednjem veku kamenoresci iz Sirmijuma uživali su veliku slavu. Njima su bile posvećene mnoge crkve u Engleskoj, Belgiji, Francuskoj i Italiji. Udruženja kamenorezaca smatrala su ih svojim zaštitnicima i to poštovanje se u nekim zemljama održalo do današnjih dana. U Rimu, Firenci, Arecu i drugim mestima, nalaze se njihovi likovi na kamenim spomenicima, gde su prikazani kao patroni kamenorezačke veštine. Potom su postali zaštitnici slobodnih zidara, naročito u Engleskoj.

Prokopijev spisak

Prokopijev spisak iz 4. veka o urbanizaciji Balkana De aefendis daje čak 17 lokaliteta gde su se nalazile ranohrišćanske crkve ili manastiri, među kojima je i lokalitet Berevca. To su: Kesijana, Kelerijana, Eutihijana, Viktorijana, Durvulijana, Valensijana, Verinijana, Vesijana, Vesena, Markelijana, Primonijana, Manijana, Gensana, Tucijana, Usijana i Ad Ljuintum. Ovi lokaliteti potvrđuju Kosovo i Metohiju kao ranohrišćanski teritorijalni centar Srbije.

Vesti online

Andjela · **Poslato:** 24 Sep 2012, 09:27

Čiji je Dimitrije?

Zvanični rimski zapisnik je registrovao u Sirmijumu i mučeničku smrt đakona Dimitrija, koji je pogubljen 9. aprila 304. godine, zajedno sa pet devojaka. Nakon tri dana, pogubljen je i najčuveniji sirmijumski episkop Irinej, naslednik episkopske stolice koju je osnovao sveti apostol Petar, postavljajući svog učenika Epeneta za prvog sirmijumskog episkopa.

Crkva u čast Svetog Dimitrija: Sirmijum

Sveti Dimitrije pogubljen je na Artemidinom mostu (Artemida je srpska Lužica - Ligodesma), posle uzaludnog ubeđivanja gradskog dekuriona Proba, koji nije mogao da gleda stradanje mladih ljudi, da Dimitrije prinese žrtvu Jupiteru, odbaci hrišćansku doktrinu i, kao da ništa nije bilo, mirno ode kući.

Dimitrije je hladno odbio dekurionovu ponudu i krenuo prema dželatu na sredini mosta, gde mu je ovaj, jednim potezom srpe, odrubio glavu. Ovo je, što je vrlo važno, jedinstven spomen hrišćanskog mučenika Dimitrija u svim rimskim i ranohrišćanskim spisima.

DOKAZ U BANCI
Kontroverzu oko Dimitrijevog porekla, a izvesno je da je bio Srbin - Sarmat, izazvao je prefekt Ilirika Leontije, koji je podigao dve crkve u slavu ovog mučenika, jednu u Sirmijumu, a drugu u Solunu. Bez obzira na uvreženo crkveno mišljenje, nepobitno je utvrđeno da je prefekt prvo ozidao crkvu u Sirmijumu, a potom u Solunu, gde je preneo okrvavljenu Dimitrijevu košulju kao relikviju. Kasniji grčki crkveni spisi Dimitrija su proglasili rimskim oficirom i tribunom, kroz legendu obradivši njegov tobožnji život u Solunu, gde je tobože rođen, u bogatoj trgovačkoj porodici.

Srbin svetac: Sveti Dimitrije

U pitanju je, kroz mitsku matricu, pokušaj tumačenja dva glavna ranohrišćanska izvora, o ovom slučaju, poznatih pod nazivima Pašio prima i Pašio altera. Oba spisa navode prefekta Leontija kao osnivača kulta svetog Dimitrija, podvlačeći činjenicu da je prefektura Ilirika preneta iz Sirmijuma u Solun, zbog čestih nasrtaja ratobornih Sarmata i njihovih borbi sa graničarima Rima. Takođe, nije moguća ni tvrdnja da je Leontije kult preneo iz Soluna u Sirmijum. Glavni dokaz za nepostojanje solunskog Dimitrija, i mučenikovo svrstavanje u red sirmijumskih svetitelja, su dva pisma cara Justinijana prvog Mavrikija, oba upućena Solunjanima.

Carevi su zahtevali da im se ustupe mošti svetog Dimitrija radi prenosa u Carigrad, a Solunjani su im uzvratili da oni ne znaju ni za kakve druge mučeničke mošti u njihovom gradu, osim za mošti svete Matrone. A, za kult Dimitrijev, rekli su da ga poštuju, ali i da je do njih došao iz Panonije. To nam potvrđuje i 11. novela cara Justinijana Prvog iz 535. godine, koja navodi da je prefektura Ilirika preneta iz Sirmijuma u Solun još u vreme hunskog vođe Atile, te da solunski episkop ne duguje svoj sjaj vlastitom autoritetu, već činjenici da je, pre premeštaja, živeo u Sirmijumu.

Pošto crkva u Solunu nije ni posedovala mošti svetog Dimitrija, ne možemo govoriti o Dimitriju kao o solunskom svetitelju. Najvažnija stvar u svemu ovome je arheološko iskopavanje u Sremskoj Mitrovici, osamdesetih godina 20. veka, koje je, kao rezultat, imalo otkrivanje ranohrišćanske crkve, datovane u početak 5. veka, koja je danas izložena u podrumu jedne bankarske ekspoziture u Sremskoj Mitrovici.

Podni mozaik u Sirmijumu

To otkriće potpuno demistifikuje legendarnu priču o Dimitriju Soluncu. Pošto je solunska bazilika, posvećena ovom mučeniku, izgrađena ceo jedan vek kasnije, ona posredno svedoči u prilog spoznaje istorijske činjenice vezane za svetog Dimitrija, kao đakona sirmijumskog episkopa Irineja.

Istorijski je prećutan, iz razloga samo znanim "minhensko-bečkim specijalcima", ključni značaj Sirmijuma, antičkog grada u hrišćanskom svetu i ranohrišćanskog centra. Pošto je grad, pre osnivanja Konstantinopolja, zauzimao ravnopravno mesto sa Rimom u hrišćanskoj hijerarhiji, možemo pretpostaviti kakav je značaj tada zauzimao rimski episkop, onda samo episkop grada Rima (čak nije nosio ni titulu mitropolita). Na Nikejskom saboru, sirmijumski episkop je potpisan kao mitropolit: Dominijus metropolitanus. Čuveni jeretik Arije, posle nikejskog sabora i sukoba sa svetim Nikolom, pobegao je u Sirmijum, gde je živeo nekoliko godina, a prema nekim spisima tu je i umro, a sahranjen je na gradskom groblju.

U Sirmijumu su, kako smo naveli, mnoge osude protiv hrišćana bile izvršavane na Artemidinom mostu. Drugo mesto bio je veličanstveni hipodrom. U spisu "Pasio sancti Demetrii" navodi se kako je Nestor, prijatelj svetog Dimitrija, pobedio gladijatora Laja, omiljenog borca cara Maksimijana - Herkula, baš na mestu hipodroma, mada se u Žitiju Dimitrijevom kao mesto borbe pominje solunski otvoreni teatar.

Sirmijumski hipodrom

Hipodrom u Sirmijumu, koji ima istaknuto mesto u ranohrišćanskim spisima, bio je širok 100 m, a dugačak 521 m, što je približno dimenzijama Kaligulinog Cirkusa Maksimusa, kapaciteta 100.000 mesta. Na osnovu veličine sirmijumskog hipodroma, lako možemo uvideti značaj i veličinu ovoga grada. Da grad nije imao značaja, čemu i kome bi Carstvo zidalo cirk ovolikog gledališnog kapaciteta? Istraživanja, vođena od 1970. do 1980. godine, utvrdila su da je hipodrom u Sirmijumu bio drugi po veličini sportski objekat u Rimskom carstvu.

Nesuđena prestonica

O značaju Sirmijuma kao ranohrišćanskog centra svedoči i istraživanje Alfodija, jednog od najznačajnijih evropskih arheologa, koji je, u svom delu o rimskoj imperiji, naveo da je po njegovim saznanjima car Konstantin prvo želeo da od Sirmijuma napravi novu prestonicu, Konstantinopolj, ali je odustao zbog nepodesnog zemljišta i nerešenih odnosa sa Sarmatima, koji su u velikom broju naseljavali Ilirik.

Međunarodna arheološka ekipa, sastavljena od stručnjaka Muzeja Srem, instituta Smitsonijan i Denison iz SAD, otkrila je ostatke hipodroma, prostor za gledaoce - tribine, kao i trkačke staze i centralne spine ukrašene egipatskim obeliskom, koji je otkriven 1939. godine. Datovanje hipodroma je vrlo precizno utvrđeno u vreme vladavine imperatora Licinija, oko 313. godine. Međutim, postoje i neka otkrića koja Liciniju samo pripisuju obnovu i dogradnju hipodroma, a sam početak radova smeštaju u vreme cara Galerija, vladara iz rimske tetrarhije, kojem je Sirmijum bio prestonica.

vo, relativno kasno datovanje, ne znači da Sirmijum nije imao prostor za igre i ranije. Na stubu cara Trajana u Rimu, istraživači S. Frer i F. Leper su utvrdili da na jednom reljefu postoji karta Sirmijuma i njegove ratne luke, a na periferiji utvrđenja je prikazan veliki amfiteatar. Tome u prilog govore i scene na rimskim opekama i kamenim spomenicima, pronađene u Sremskoj Mitrovici, koje prikazuju gladijatore i njihove borbe.

CAREV DRUŽBENIK
U antičkim letopisima je zabeleženo da je najčuveniji rimski gladijator Lije, koga je po legendi ubio Nestor, nanizao velike pobede u sirmijumskom koloseumu. Lije je poreklom bio sarmatski Jaziga koga je, zbog njegove velike snage, primio car Maksimijan u svoju ličnu gardu. Žitije Dimitrijevo kazuje da su čak bili i prijatelji, te da je Imperator izuzetno teško primio njegovu smrt. Ozlojeđen zbog Lijeve smrti, dao je da se pogubi nekoliko nevinih hrišćana, koji su čamili u njegovim tamnicama. Inače je Maksimijan bio čuven po nemilosrdnom progonu hrišćana, po uzoru na Dioklecijana.

Vesti online

Luna.* · **Poslato:** 25 Sep 2012, 18:07

Granica dva sveta

Krajem 4. i tokom 5. veka hipodrom u Sirmijumu je doživeo sudbinu drugih zdanja namenjenih javnoj zabavi u istočnom delu carstva. Kraj cirkuskih igara u panonskoj metropoli kao da je simbolički obeležen nalazom veće količine konjskih skeleta u skrivenom hodniku, gde su uginule životinje bile bačene.

Utvrđeno sedište episkopa: Ostaci gradine na Bargali

U 5. i 6. veku arena trkališta su prekrivena nizovima kućeraka, ostacima privremenih carskih i sarmatskih garnizona, ili ostacima staništa populacije koja je, bežeći pred ognjem i mačem, tražila spas iza moćnih zidina hipodroma. Osim na kamenim spomenicima, sa imenima gladijatora, sirmijumski hipodrom se spominje i u delu Amijana Marcelina "Res gestae".

Marcelin, opisujući ulazak imperatora Julijana Apostate u Sirmijum kaže da je car, drugog dana svoje posete gradu, priredio trke dvokolica na opštu narodnu radost. Na prostoru hipodroma, 1867. godine pronađen je miljokaz posvećen caru Konstanciju Drugom koji je zapravo bio postament za mermernu carevu skulpturu u prirodnoj veličini. Ovaj miljokaz se sada nalazi u Beču, u lapidarijumu Kunsthistorisches muzeja i najočuvaniji je putokaz pronađen u istočnoj Evropi.

TRKALIŠTE POD ZEMLJOM

Bazilika u Bargali

Tragovi postojanja sirmijumskog hipodroma vidljivi su i danas, pošto su delovi rezbarene kamene ograde ugrađeni, kao deo dekoracije, na mnogim javnim zgradama Sremske Mitrovice - samo trkalište se nalazi pod zemljom, nešto severnije od ostataka carske palate, koji su konzervirani i dostupni posetiocima.

U 4. veku, grad Skoplje (Scupi), bio je središte Makedonije Salutaris i u svom sastavu je imao čak tri episkopije: Skopsku, Bargalsku i Zaparsku. Najvažniji centar, Bargala, nalazila se u Kočanskoj kotlini, u provinciji Dakija Mediteranea, a 371. godine ući će u sastav Prve Makedonije.

Kočanska kotlina zauzima oblast oko srednjeg toka reke Bregalnice i predstavlja deo skopsko-ovčepoljske kotline. Kočanska kotlina je sa četiri strane oivičena visokim planinama masiva Plačkovica. Sa juga, presečena je od Radoviške kotline. Planine Obožna i Goljak se na istoku odvajaju od Pijanečke i Maleške kotline, a na severu reka Bregalnica je, prirodnom kotlinom, odvojena od moćnih masiva Osogovskih planina. Ovaj prostor, od 12. do 10. veka pre nove ere kolonizuju Singe.

Od 3. veka pre nove ere tu su Skiti i Trako-Skiti, a od druge polovine 1. veka prodiru Sarmati. S obzirom na ubikvitet, sveprisutnost srpskih toponima, hidronima i ortonima, zastupljenih kod Prokopija, koji su, evidentno latinizovani ili pogrčeni, dolazimo do zaključka da je cela ova teritorija vrlo rano naseljena od strane sarmatsko-srpskog etničkog elementa. Na severozapadnom obodu, kotlina je presečena masivima Sinkovice, Rajčanskim zidom i Grnčaricom, koja je i zapadna granica Kočanske kotline prema Ovče polju. Jedini mogući prirodni ulaz u Kočansku kotlinu je s jugozapada, ivicom Ježevog i Ovčeg polja.Tu je kotlina spojena sa Vardarom i otvorena prema uticajima tople klime vardarskog sliv

Carska palata u Sirmijumu

Godine 402, kada je teritorija istočnog Ilirika bila pripojena Solunskoj arhiepiskopiji, Makedonija Salutaris prestaje da postoji. Makedonija je ponovo podeljena 482-517. g, a 11. novelom, tj. ukazom Justinijana Prvog, Makedonija Salutaris dolazi pod uticaj Makedonije Prima. Konačno, 545. godine, 71. novelom Justinijana Prvog, ona prestaje definitivno da postoji u vizantijskoj podeli oblasti.

Kočanska kotlina, kao prirodna granica dva sveta, Dardanije i Makedonije, antičkih Meda i Peonaca, koje su Skiti i Sarmati u potpunosti asimilovali, kao da je postala jezička barijera između dva jezika "vladara", grčkog i latinskog, između kojih se uklinio starosrpski koji će na kraju preovladati. Najbolji primer za to je grad Stobi u kojem su se ravnopravno govorila sva tri jezika.

Oslanjajući se na Prokopija i geografski spisak 64 rimske provincije i 923 citirana toponima, u delu Sinegdemos autora Hijerokla, vizantijskog gramatičara iz prve polovine 6. veka, sa lakoćom se mogu odrediti lokaliteti sa ranohrišćanskim nalazima. Hijerokle u svom Sinegdemosu nabraja značajnije gradove sa ove teritorije: Astibo, Kelendin, Armoniju, Zaparu i Pautaliju. Hijeroklo navodi i rastojanja izražena u miljama, pa kaže da je Stobi (Stopis) od Astiba udaljen 20 milja, do Tranupara od Astiba ima 30, a od Tranupara do Pautalije - 50 milja.

Problem određivanja mesta Astiba još je aktuelan. Reč je o nekoliko nalazišta koja bi s pravom mogla da nose to ime - reč je o lokalitetima u Ježevom polju, Štipu i lokalitetu Tri česme. No, po svemu sudeći, Astibo je Bargala. Naime, Astibos je bila sveta reka Peonaca u kojoj je svaki kralj morao, prilikom ceremonije krunisanja, da se okupa. Dolaskom Skita, Trako-Skita i Sarmata, lokalitet menja ime u Bregalnica, koja je dobila ime po reči "berg" ili "barg" kojom se označavaju razlivene vode. Ovo ime prihvataju Rimljani i Vizantinci, što se uočava iz napisa datiranih u prvu polovinu 4. veka. O tome govori i studija F. Papazoglu "Makedonski gradovi u rimsko doba", objavljena u Skoplju 1957. godine.

EPISKOPALNA BAZILIKA
Na saboru u Halkedoni 451. godine, episkop grada Bargale bio je i episkop provincije Makedonije Prime. Krajem 5. veka, kako je rečeno, Makedonija Prima pripada Makedoniji Salutaris. U 9. veku Teofilakt Ohridski spominje episkopiju Bragalenitsa koja je dobila ime po reci Bregalnici, kao i gradina Bargala. Na istorijski i geografski značaj ovoga grada ukazuju i mnogi arheološki nalazi, a njen značaj je još više porastao kada su istraženi okolni arheološki lokaliteti, iz kojih se vidi da je Bargala bila sveobuhvatno utvrđen grad. Tako je trobrodna, episkopalna bazilika s krstionicom bila utvrđena trapezoidnim bedemom dužine 280 sa 150-180 m. Izuzetan značaj ove bazilike je u tome što ona jedina, od svih okolnih crkava u Kočanskoj kotlini, imala krstionicu sa figurama koja je zapravo četvrti travej bazilike.

Careva palata

Uz čuveni hipodrom u antičkom Sirmijumu, na mestu današnje Sremske Mitrovice, nalazila se carska palata. Ona je bila povezana sa trkalištima nizom hodnika koji su vodili do carske lože, na sredini gornjeg sprata gledališta. Postojanje carske lože, tj. tribine je utvrđeno i datirano, a imala je dimenzije 9,7 x 3,7 m. Sam hipodrom je bio toliko visok da je jedan deo njegovog spoljnog zida služio i kao odbrambeni bedem. Bedem je bio visok oko 17 m!

Crkve sa tvrđavom

U Kočanskoj kotlini se nalaze ukupno 23 ranohrišćanska i antička lokaliteta i to, fortifikacije, utvrđenja: Silvik-Radanja, Bargala, Cvilig, Donji Kozjak - Bandera, Crvulevo, Ključ, Gornji Balvan, Veliki Ćapar, Burličevo, Sokolarci, Viničko kale, Gorica , Srpska Kamenica i Kalata, bazilike: Bargala, Krupište, Viničko kale, Beogov Dub i Keramidnica i fortifikacije sa naseljima i crkvama: Krupište i Morodviz.

vesti online

Luna.* · **Poslato:** 26 Sep 2012, 17:13

Ključ za Makedoniju

Bargala, episkopsko sedište, bila je lokalitet Gradine, grada u selu Gornji Kozjak blizu današnjeg Štipa i zaštićena je sistemom kružnog utvrđivanja. Na brdu Donji Kozjak, 3 km udaljenom od Bargale, nalazio se lokalitet Bandera, uporišnog karaktera i, možda je, kako ističu neki arheolozi, tu bila smeštena Tribalska, Skitska ili Tračko-skitska prestonica. Ruševine Bandere potiču iz 5. do 3. veka pre nove ere.

Viničko utvrđenje

Rudnik ikona

Zapadno od Bargale nalazi se lokalitet Cvilig, sa kvadratnom kulom koja je takođe deo odbrambenog fortifikacionog sistema. Sličnog karaktera je i kula na lokalitetu Crvulevo, na Kozjačkoj reci. Nekoliko kilometara dalje, u selu Radanje (Radovanje), na lokalitetu Silvik, nađeni su ostaci kamene kule, sa kvadratnom osnovom.

Dosadašnja arheološka iskopavanja otkrila su ostatke nepravilnog poligonalnog utvrđenja koje je, na uglovima, bilo ojačano kulama. Na njegovoj južnoj strani, u širini 100 sa 50 m, pronađena je jednobroda crkva, a 50 m istočno od nje i neka nepoznata građevina, sa ostacima kolonade stubova. Između temelja ove zgrade i kolonade, na dubini od 2 m, otkriveno je 30 celih ikona i 80 u komadima. Ovaj izvanredno značajan starovekovni hrišćanski nalaz, leži na lokalitetu Viničko kale, na nadmorskoj visini od 450m, u vrhu grebena, na skoro neosvojivom terenu.

Još jedan izuzetno važan podatak za rano hrišćanstvo u Srbiji, odnosno Srbiji - Makedoniji i Staroj Srbiji, kako se nekada ovaj prostor zvao, je Hijeroklova Tranupara. Tranupara je poznato arheološko nalazište u Srpskoj Kamenici (danas preimenovana u "makedonsku"), naselju - gradini koja je bila ključna za odbranu i sigurnost cele Kočanske kotline, smeštena na obroncima Osogovskih planina. Istraživač ovog prostora, B. Aleksova, ovo ime, Tranupara, etimološki tumači kao simbiozu latinske reči "trans" i grčke "para" što bi, udruženo, značilo prelaz preko nečega.

Naravno, ovo je besmisleno. U pitanju je polatinjeno srpsko ime - etimološko značenje reči, Tranupara leži u okolnostima geografskog reljefa i pre označava srpsko "trapanje", odnosno oprezan hod preko neravnih, kamenitih površina; odatle i naziv ovog lokaliteta, Srpska Kamenica.

Žile kucavice u odbrani zemlje: Viničko kale

Srpska Kamenica nalazi se na ušću Kameničke reke u reku Bregalnicu, na brdu Kalata. Gradina je sa tri strane bila zaštićena planinama, koje su se usecale čak do rečnih korita. Na vrhu Kalate bio je zaravnjen plato kome je, jedino sa severne strane, bio moguć pristup. Kamenica je bila ograđena odbrambenim zidinama razmera 35 sa 80 metara, sa rovom izdubljenim u steni.

S obe strane rova, drevni graditelji su postavili zidove. I ovde se može objasniti latinsko-grčko Tranupara kao srpsko "trapanje", jer prilikom izlaska ili ulaska u grad, uvek se moralo preći preko dva zida i izdubljenog odbrambenog rova, što je zahtevalo oprezan hod, trapanje.

Na ovom lokalitetu bile su iskopane dve značajne crkvene građevine: 400 m zapadno od ušća reke Kamenice u Bregalnicu, u mestu Beogov Dub, kasnije islamizacijom preimenovan u Begov, nađena je jednobroda bazilika, a na lokalitetu Keramidnica, nađena je velika, trobroda bazilika sa ostacima septuma i sintronosa.

Samo ime, Beogov Dub, hrast, ukazuje na sarmatsko poreklo naziva. Mnogi alanski kraljevi nosili su ovo ime, a hrast je bio sveto drvo Srba. Hijerokle kaže, da je između Tranupare i Pautalije (palanke, u pitanju je Kriva Palanka), razdaljina 50 milja.

Značaj Kamenice, Tranupare za Kočansku kotlinu je i u tome što je odavde išla najkraća saobraćajnica za Krivu Palanku, a sa druge strane, ovaj, dobro branjen prolaz, preko Osogovskih planina, štitio je proboj u južne provincije Rimskog carstva. Ovo su bila Trajanova vrata, brana carstva.

Konačno pribežište

Ideja onoga, koji je zamislio uporišno-odbrambeni sistem Bargale, bila je smeštanje grada Ključa na jug, u brda Plačkovice, i on je, za tvorca odbrane, stvarno bio "ključ" celog sistema, konačno pribežište u koje bi se povuklo stanovništvo Bargale i okolnih mesta, posle eventualne potpune propasti celokupnog uporišnog sistema kružne odbrane.

Ikone iz male Vinče

Hijerokle, u Aktima Petog ekumenskog sabora, iz 533. godine, spominje grad Zaparu. Zapara je potpadala pod jurisdikciju Justijane Prima, a teritorijalno, sredozemnoj Dakiji. Ova gradina se nalazila na ušću Zletovske reke u Bregalnicu, na lokalitetu Krupište, gde su nađeni mnogobrojni ostaci iz ranohrišćanskog perioda. Od tri utvrđenja, koje navodi Hijerokle, jedno je bilo u okviru naselja Zapara-Krupište, a ostala dva u okolnim brdima.

Upravo prema ta dva brda, na kojima se nalazila odbrana grada, Zapara je dobila ime. Naime, severno od Krupišta bile su dve utvrde: Mali i Veliki Capar. Capar se prvobitno zvao Šapar i odatle njegovo latinsko ime Capar, jer "capio" znači na latinskom isto što i slična reč "ćapiti" na srpskom: uhvatiti, zgrabiti, osvojiti. Kasnije je ova srpska reč pretočena u grčku kao Šapio, Capio, Capara, Zapara. Srbizovano, grčko Capara, danas se održalo kao Zapara. Ime je sadržavalo ideju branitelja, jer, stvarno osvajanje ovih utvrda, Malog i Velikog Capara, značilo je osvajanje, ćapanje, zauzimanje grada.

Ikona iz Male Vinče

Mera opreza
Ikona iz Male Vinče

Grad Krupište, Zapara ili Šapar, imao je ostatke antičkog naselja, nekoliko utvrđenih objekata i tri crkve. Sudeći po istorijskim izvorima, Šapar je bio jako crkveno središte, o čemu svedoče ostaci dve bazilike i kružni martirijum.

Trobrodna bazilika, nađena je ispod crkve svetog Nikole, a jedna, krstoobrazna bazilika, otkopana je na potezu Kale. Zapadno od Krupišta, na lokalitetu Kletovnik, nađena je jedna kružna građevina, najverovatnije pomenuti martirijum.

Krupište je bilo prirodni mostobran, na levoj obali reke Bregalnice, dok je Bargala bila sa njene leve strane. Postavljanje Krupišta preko puta Bargale bila je vojna potreba, ali i mera opreza. Tri crkvene građevine bile su zaštićene sa tri utvrđene građevine. Šapar je štitio mostobran preko reke Bregalnice, a, što je još značajnije, odavde je kretao u starom veku put za Krivu Palanku, koji je kao transverzala presecao reku Bregalnicu.

Žilu kucavicu i uporišnu tačku ovog odbrambenog sistema čini grad Ključ, često ime za gradine sarmatskih Jaziga i Anta. Takođe, mnogi etrurski gradovi su nosili ovo ime. On se nalazio na dva brda, iznad Kozjačke reke. Grčko Kolenidin, latinski Kluzij i turski Kalauzlija, kako je, vremenom, gradina menjala ime, imaju isto značenje reči ključ.

Gorica za branitelje

Na severu Makedonije, nekoliko kilometara od reke Bregalnice, nalazi se lokalitet Gorica, gde je otkrivena trobroda bazilika i gde su, možda, prethodno bile smeštene ikone iz Vinice (Mala Vinča), jer je to najvažniji crkveni objekat u okolini. Jednobroda bazilika, koja je bila izgrađena na Vinici, služila je potrebama kulta branilaca utvrđenja.

vesti online

Luna.* · **Poslato:** 27 Sep 2012, 16:14

Srpski Isus u Hadu

Između lokaliteta Bargale i Viničko kale trebalo bi pomenuti lokalitet Morodviza koji ima ostatke bazilike podignute koncem starog veka. I u ovom gradu su pronađeni ostaci kasnoantičke odbrambene utvrde. Značaj Morodviza ogleda se u tome što je na prelazu 9. u 10. vek postao jedna od prvih srednjovekovnih srpskih episkopija.

"Roditelji" Svetog Teodora: Teodor Stratilat i Teodor Tiron

Srbi nisu varvari

Nalazište Viničko kale, a kale na turskom jeziku znači tvrđava, i gradine Vinica, geografski leži kao presečeno istoimenom rekom. Na istoku se pružaju planine Obožna i Golak koje se, idući na sever, postupno povezuju sa masivom osogovskih planina, koje zatvaraju celu Kočansku kotlinu, kao u neki prirodni kazan. Poduhvaćen s juga planinom Plačkovicom, s istoka planinama Obožnom i Golakom, s nadmorske visine od 1.500 m, lokalitet stepenasto pada ka nadmorskoj visini od 500 m, da bi se, idući na sever, spustio na nivo Kočanskog polja i reke Bregalnice.

Sveti Danilo i Gavrilo sa lavovima

Ovako veliko zgrušnjavanje crkvenih zdanja, na malom arealu od dvadesetak kilometara, značajno je zbog dve stvari: episkopi i crkvena organizacija imali su istaknuti položaj u ovim gradovima i celokupan urbani sistem je služio kao centar odbrane unutrašnjosti Rimskog carstva i Vizantije, potom i Srbije.

Za Srbe kao narod ranohrišćanske civilizacije ovi lokaliteti su od nemerljivog kulturnog značaja koji, po ko zna koji put, ukazuju na Srbe kao nosioce civilizacije, a ne, kao što godinama "gusla" tzv. Bečko-berlinska istorijska škola, na varvare koji su ognjem i mačem hristijanizovani. S tim u vezi, lokalitet Male Vinče, Vinice, Hijerokle imenuje Armonijom - harmonijom, skladom ranohrišćanske civilizacije i duhovnosti.

Lovac iz podzemlja

Zanimljiv je u istočnoj Srbiji kult Tračkog konjanika, koji svoje poreklo vuče iz skitske mitologije. On je lovac iz podzemlja, oboženi pokojnik koga neposredno vezuju za grčko-rimske kultove Silvana, Plutona i Herakla. Na njega se u Srbiji nadovezuje kult svetog Teodora, koji preovlađuje na prelazu starog u srednji vek.

U vremenu hristijanizovanja antičkog sveta i ondašnje drevne Srbije nije se smelo ići sa potpunim uništavanjem religiozne svesti kod naroda, već se insistiralo na sinergiji, sažimanju i stapanju politeističkih kultova sa hrišćanskim, uvek sa novim značenjima i sa namerom veličanja Hristovih muka, njegovog žrtvovanja, raspeća i vaskrsenja.

Od 2. do 4. veka, upravo je sinergija karakterisala grčko-rimske, sarmatske i trako-skitske bogove. Ona rađa ijatričko-soteriološku situaciju u religijskoj svesti ljudi starog veka, koja se integriše u rano hrišćanstvo bez nekih velikih problema i komplikacija. Čuvena kultna mesta se, kao neke retke biljke, prenose iz Male Azije u daleka balkanska mesta. Na Balkanu postoje tri značajna kultna ranohrišćanska središta: Ćustendil (Pautalija), Strumica (Tiveriopolj) i Ser (Serb, Srbica). Ovde se grčko-rimski kultovi povezuju sa lokalnim kultovima Singa, Skita, Trako-Skita, Kimera i Sarmata, a potom se razrešavaju u hrišćanskoj slici kulta.

Vojne potrebe Carstva uzrokovale su i nove religijske potrebe, nova sažimanja i nova mešanja kultova. Ovakvom situacijom naročito je zahvaćena putna trasa od Bitolja (Herakleja Linkestis), pa sve do Ćustendila. Religijska praksa započinje kultom Herakla iz Herakleje, a nastavlja se sinergijom Vida, Peruna i "Tračkog konjanika", sa Apolonom, Jupiterom, Junonom i Dracenom (Higijom). Ovde je izuzetno značajan kult Herakla, jer on, polučovek-polubog, pobeđuje smrt, mračne sile Hada i njegovog čuvara Kerbera.

Trački konjanik u Gamzigradu

Od kulta Tračkog konjanika, koji vodi poreklo od Skita, dalje vodi sveti Teodor. Bila su dva uzora za prokreaciju, stvaranje svetog Teodora i oba su bili vojnici. Jedan je Stratilat, rodom iz Evhaite. Bio je zapovednik i posečen je srpom 8. 2. 319. godine. Drugi, Tiron iz Amasije je 17. 2. 306. godine spaljen. Veoma brzo, njihov kult je, preko martirijuma Stratilata u Evhaiti, prenet po celom hrišćanskom svetu, a svi veći hrišćanski centri sazidali su crkvu, njima posvećenu. Pokretač je bio učeni teolog Grigorije Ninski (335-395), koji je, na grobu mučenika Stratilata izgovorio pohvalu koja je bila pravni osnov za širenje kulta.

Omiljena imena

Za širenje kulta svetog Teodora najzaslužnija je legenda koja pripoveda da je sveti Teodor naredio da se skuva koljivo, pšenica, pošto je rimski car, Julijan Otpadnik (361- 363), hteo da žrtvenom krvlju oskrnavi sve namirnice koje su bile predviđene za početak posta. Ova legenda je ušla u hrišćanski kalendar kao kuvanje nesamlevene pšenice za prvu nedelju velikog posta. Ovaj običaj kuvanja pšenice od tada se širi i učvršćuje u Srbiji, a Teodor, Todor i Teodora postaju omiljena imena kod Srba.

"Onaj, koji je vaskrsao Lazara", govori se u apostolskim spisima, iz prvih vekova hrišćanstva i misli se na Hrista, "koji je Jonu izvukao živog i nepovređenog iz utrobe morskog čudovišta posle tri dana, spasao tri mladića iz užarene peći, i Danila iz rova sa lavovima, taj ima silu da nas povrati u život". Prorok Danilo, izuzetno omiljen u ranoj hrišćanskoj umetnosti na tlu Srbije, sećanje je na Hristov trodnevni odlazak u Ad, nakon raspeća. Danilo je vaskrsao u lavljoj pećini, gde je pećina metafora za podzemni svet, a lav ima značenje telesne smrti i Satane.

Odeća ne čini sveca

Danilo je praslika Isusa i obično se prikazuje između dva lava: njegovo spasenje, iz jame sa ovim zverima, simbol je vaskrsenja Hristovog, koji se vernicima prikazuje na Uskrs, s kojim je u najtešnjoj vezi. Danilov boravak u rovu sa lavovima i neke druge scene iz njegovog života, prikazane na ranohrišćanskim ikonama, označavaju euharistiju kao obred i žrtvu. Danila je iz rova od sigurne smrti spasao Hristos, a vernicima se, u tajni pričešća, predaje istinsko telo i krv Hristova, radi oprosta grehova i zadobijanja večnog života, koji će im on dati na dan svog drugog dolaska, kada će dostojne vaskrsnuti na život večni.

Danilova ikonografija, stilski se, učestalo, javlja u ranom 4. veku u sklopu Jonine trilogije, imajući značenje spasenja i besmrtnosti. Ona, u svojoj jasnosti i simboličnosti, ima fina razdvajanja koja su odlika stilskih promena, u burnim vremenima, od 3. do 5. veka. Treći i četvrti vek karakteriše slikanje nagog Danila među dva suprotstavljena lava, a pozni 4. i 5. vek odlikuje odeveni Danilo.

On nosi tuniku dugih rukava, plave boje. Takođe, obučen je u zelene pantalone i crveni ogrtač pelerinu, koja je pričvršćena okruglom kopčom ispod vrata. Na ikonama iz Vinice i Podgorice, Danilo ne nosi, što je uobičajeno, sarmatsku kapu, već proročki kalatos. Srpski Danilo, po svom stilu, najbliži je ipak Maloj Aziji, dok se "evropski" Danilo može smatrati uvozom carske porodice Konstantina Velikog i Valentijana, kreiranog za potrebe prestonice Carstva i njene crkve.

Vesti online

Forum Srbija

Порекло хришћанства у Србији

Ko je OnLine